Thiếu ornithine transcarbamylase (OTC) là một bệnh lý di truyền dẫn đến sự tích tụ amoniac trong máu. Amoniac là sản phẩm phụ của quá trình phân hủy protein trong cơ thể, và nếu tích tụ quá mức, nó có thể gây ngộ độc cho cơ thể, đặc biệt là đối với hệ thần kinh. Bệnh thiếu OTC có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi, nhưng dạng nghiêm trọng nhất thường khởi phát ở trẻ sơ sinh.
Biểu hiện lâm sàng của bệnh thiếu ornithine transcarbamylase
Thiếu OTC chủ yếu ảnh hưởng đến nam giới. Các triệu chứng có thể khởi phát ở nhiều giai đoạn khác nhau:
Khởi phát sớm ở giai đoạn sơ sinh:
Trẻ sơ sinh mắc dạng này của bệnh thường có biểu hiện thiếu năng lượng (uể oải), biếng ăn, bú kém, cáu gắt và khó khăn trong việc kiểm soát nhịp thở và nhiệt độ cơ thể. Sau đó, các cơn co giật, giảm trương lực cơ, suy hô hấp và hôn mê có thể xuất hiện. Nguyên nhân chính là do mức độ amoniac trong máu quá cao, dẫn đến ngộ độc hệ thần kinh và các cơ quan khác.
Nếu không được điều trị kịp thời, tình trạng có thể chuyển sang hôn mê và tử vong. Những biến chứng có thể gặp phải bao gồm chậm phát triển trí tuệ và tổn thương gan. Trẻ sơ sinh mắc bệnh thiếu OTC thường là nam giới và có thể thiếu hoàn toàn enzyme ornithine transcarbamylase.
Khởi phát muộn:
Dạng này có thể xuất hiện ở những người thiếu hụt một phần enzyme hoặc ở nữ mang gen.
Triệu chứng ban đầu có thể bao gồm đau nửa đầu, hiếu động, la hét và hành vi tự gây thương tích, từ chối ăn thịt. Sau đó, bệnh nhân có thể gặp phải các triệu chứng như buồn nôn, ảo giác, thị lực mờ và khó khăn trong việc phát âm.
Nếu không được điều trị, bệnh có thể dẫn đến hôn mê và tử vong. Phụ nữ mang gen OTC thường khỏe mạnh, nhưng có thể dễ bị đau đầu nặng sau khi ăn thức ăn chứa protein.
Tỷ lệ mắc bệnh
Thiếu OTC có tỷ lệ mắc ước tính từ 1/14.000 đến 1/77.000 người. Những người mắc dạng khởi phát sơ sinh của bệnh có khả năng được chẩn đoán nhiều hơn, trong khi những người mắc dạng khởi phát muộn thường ít được phát hiện.
Theo nghiên cứu, tỷ lệ người lành mang gen thiếu ornithine transcarbamylase là 1/500, nghĩa là có 1 người mang gen bệnh trong số 500 người.
Nguyên nhân của thiếu ornithine transcarbamylase
Quá trình chuyển hóa protein trong cơ thể tạo ra các axit amin, và trong quá trình này, nitơ được sinh ra như một sản phẩm thải. Chu trình chuyển hóa urê giúp loại bỏ nitơ khỏi máu, chuyển đổi thành urê và thải ra ngoài qua thận. Enzyme ornithine transcarbamylase đóng vai trò quan trọng trong chu trình này.
Bệnh thiếu ornithine transcarbamylase xảy ra do đột biến gen OTC, khiến cơ thể không thể sản xuất đủ Enzyme ornithine transcarbamylase, dẫn đến sự tích tụ amoniac trong máu. Amoniac tích tụ gây ngộ độc các cơ quan, đặc biệt là hệ thần kinh và gan.
Bệnh này di truyền lặn theo liên kết nhiễm sắc thể X, vì vậy nam giới có nguy cơ mắc bệnh cao hơn. Phụ nữ mang gen lỗi thường không có triệu chứng, nhưng khoảng 20% trong số họ có thể có triệu chứng bệnh. Những nam giới mắc bệnh thường có gen OTC bất thường do đột biến mới, thay vì di truyền từ mẹ.
Chu trình urê là một quá trình liên tục trong tế bào gan giúp loại bỏ nitơ dư thừa ra khỏi cơ thể.
Chẩn đoán bệnh thiếu ornithine transcarbamylase
Chẩn đoán bệnh thiếu OTC dựa trên các triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm sinh hóa:
- Các dấu hiệu bệnh ở trẻ sơ sinh bao gồm bơ phờ, buồn ngủ, chán ăn, nôn ói, giảm trương lực cơ, động kinh và hôn mê.
- Xét nghiệm sinh hóa sẽ cho thấy mức amoniac và glutamine trong máu tăng, trong khi citrulline và arginine giảm.
Kiểm tra di truyền thông qua xét nghiệm đột biến gen OTC là phương pháp chẩn đoán chính xác.
Điều trị bệnh thiếu ornithine transcarbamylase
Mục tiêu điều trị là ngăn ngừa và loại bỏ amoniac dư thừa trong máu. Điều trị dài hạn bao gồm việc hạn chế protein trong chế độ ăn uống và sử dụng các phương pháp thay thế để loại bỏ nitơ.
- Chế độ ăn uống: Hạn chế protein nhưng vẫn đảm bảo đủ dưỡng chất cho sự phát triển của trẻ, sử dụng chế độ ăn ít protein, nhiều calo và bổ sung axit amin thiết yếu.
- Thuốc điều trị: Các loại thuốc như sodium phenylbutyrate (Buphenyl) và glycerol phenylbutyrate (Ravicti) giúp điều trị tăng amoniac mãn tính, Ammonul (sodium phenylacetate và sodium benzoate) dùng cho các trường hợp tăng amoniac cấp tính.
- Điều trị cấp tính: Trong các đợt tăng amoniac nghiêm trọng, bệnh nhân cần nhập viện và điều trị bằng các biện pháp như loại bỏ protein khỏi chế độ ăn và dùng thuốc qua tĩnh mạch. Nếu tình trạng không cải thiện, có thể cần đến lọc máu.
- Chăm sóc phòng ngừa: Theo dõi định kỳ mức amoniac và glutamine trong máu để phát hiện kịp thời các cơn tăng amoniac.
- Ghép gan: Trong các trường hợp thiếu OTC nghiêm trọng, ghép gan có thể là lựa chọn điều trị khi trẻ có khởi phát sớm hoặc tần suất tăng amoniac cao.
Tư vấn di truyền bệnh thiếu ornithine transcarbamylase
Thiếu ornithine transcarbamylase (OTC) là một di truyền lặn liên kết NST X, có nghĩa là gen đột biến gây bệnh nằm trên nhiễm sắc thể X. Nhiễm sắc thể giới tính nam giới (XY) nên chỉ cần có một nhiễm sắc thể X được truyền từ mẹ sẽ biểu hiện ra bệnh. Nhiễm sắc thể giới tính nữ giới (XX) có hai nhiễm sắc thể X, cần thừa hưởng 2 bản sao gen đột biến (một từ mỗi cha mẹ) để mắc bệnh, nhưng một số nữ giới có 1 bản sao đột biến cũng có thể bị thiếu hụt OTC do quá trình bất hoạt nhiễm sắc thể X, khi một trong hai nhiễm sắc thể X bị vô hiệu hóa trong tế bào cơ thể.
Cách tầm soát bệnh thiếu ornithine transcarbamylase (OTC) trước sinh
Bệnh thiếu OTC là bệnh di truyền liên kết nhiễm sắc thể X, và tầm soát trước sinh có thể giúp xác định nguy cơ di truyền. Phụ nữ mang gen lặn có thể phát triển các triệu chứng trong thời kỳ mang thai hoặc sau sinh và cần được theo dõi và điều trị chuyên sâu.
Tầm soát sớm các bệnh lý này trong thai kỳ cũng là khuyến nghị của Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) và các hiệp hội sản phụ khoa quốc tế dành cho tất cả thai phụ ở mọi độ tuổi.
Với sự tiến bộ của y học, đặc biệt là lĩnh vực Di truyền học, cặp đôi dự định có con hoặc mẹ bầu đã có thể chủ động tầm soát bệnh thiếu ornithine transcarbamylase với xét nghiệm sàng lọc người lành mang gen bệnh của Gene Solutions, giúp kiểm tra bản thân có mang gen bệnh hay không và dự đoán nguy cơ di truyền cho con trong tương lai:
- Xét nghiệm gen triSure Carrier tầm soát 18 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm: Tan máu bẩm sinh Alpha Thalassemia, Tan máu bẩm sinh Beta Thalassemia, Phenylketon niệu, Thiếu men G6PD, Rối loạn chuyển hóa đường galactose, Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (rối loạn dự trữ glycogen loại 2), Bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng), Niemann-Pick type A & B, Xơ nang, Teo cơ tủy sống dạng suy hô hấp type 1 (Charcot Marie Tooth type 2S), Hội chứng Pendred (điếc di truyền), Thận đa nang (Bệnh Caroli), Máu khó đông Hemophilia A, Thiếu ornithine transcarbamylase, Loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận, Thiếu carnitine nguyên phát.
- Xét nghiệm gen Carrier Premium tầm soát 20 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm bệnh Tăng sản thượng thận bẩm sinh (CAH), Teo cơ tủy sống (SMA) và 18 bệnh như trong gói triSure Carrier.
Hiện Gene Solutions đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Cụ thể, khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier cho mẹ. Tất cả quá trình xét nghiệm này đều chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ. Chẩn đoán sớm bệnh di truyền phổ biến cho trẻ sau sinh để được điều trị tốt bằng việc kiểm soát chế độ ăn uống và/hoặc sử dụng các thuốc, can thiệp bổ sung khác, giúp cải thiện chất lượng và tiên lượng sống.
Nguồn tham khảo:
