Thiếu carnitine nguyên phát (PCD) là một rối loạn di truyền do sự suy giảm hoặc mất khả năng vận chuyển carnitine của protein OCTN2 trên màng tế bào. Điều này dẫn đến sự thiếu hụt carnitine, gây suy giảm quá trình oxy hóa axit béo. Sự tích tụ chất béo trong các cơ quan như gan, cơ và tim sẽ gây ra các triệu chứng bệnh lý.
Biểu hiện lâm sàng của bệnh
Nếu không được điều trị kịp thời, bệnh có thể biểu hiện qua một số triệu chứng chính sau:
- Trong thai kỳ: Rối loạn nhịp tim.
- Trẻ sơ sinh (0-2 tuổi): Suy giảm chuyển hóa sơ sinh với các cơn cáu kỉnh, mệt mỏi, gan to bất thường và có thể có bệnh não gan. Xét nghiệm sinh hóa có thể thấy hạ đường huyết, hạ ketone, tăng amoniac máu và tăng transaminase gan. Các bệnh thông thường như nhiễm trùng đường hô hấp trên hoặc viêm dạ dày ruột cũng có thể kích hoạt triệu chứng. Một số trẻ có thể xuất hiện các triệu chứng của bệnh cơ.
- Trẻ em (2-4 tuổi): Biểu hiện bệnh lý cơ tim giãn nở, giảm trương lực cơ, yếu cơ và tăng creatine kinase (CK) huyết thanh. Bệnh lý cơ tim thường tiến triển nhanh và có thể gây tử vong trước khi được chẩn đoán.
- Tuổi trưởng thành: Hiếm gặp hơn, nhưng biểu hiện phổ biến nhất là mệt mỏi.
Lưu ý, trẻ em mắc PCD có thể tử vong đột ngột do suy tim cấp.
Chụp MRI não của bệnh nhân bị thiếu hụt carnitine nguyên phát cho thấy tình trạng não úng thủy bù trừ ở thùy chẩm trán thái dương phải ở hai mức khác nhau (Ảnh: spandidos-publications)
Tỷ lệ mắc bệnh
Thiếu carnitine nguyên phát xảy ra ở khoảng 1 trong 100.000 trẻ sơ sinh trên toàn thế giới. Tại Nhật Bản, rối loạn này ảnh hưởng đến 1 trong mỗi 40.000 trẻ sơ sinh.
Theo nghiên cứu, tỷ lệ người lành mang gen bệnh thiếu hụt carnitine nguyên phát là 1/45, có nghĩa là cứ 45 người có 1 người mang gen bệnh này.
Nguyên nhân gây bệnh
Đột biến đồng hợp tử hoặc dị hợp tử ở gen SLC22A5 trên nhiễm sắc thể 5q31 là nguyên nhân chính gây ra thiếu hụt carnitine nguyên phát. Gen này mã hóa cho protein OCTN2, có nhiệm vụ vận chuyển carnitine vào tế bào. Tế bào cần carnitine để đưa các axit béo vào ti thể, nơi chúng sẽ được oxy hóa và tạo ra năng lượng (Axit béo là nguồn năng lượng chính cho tim và cơ bắp).
- Sự giảm sản xuất năng lượng do thiếu hụt carnitine có thể dẫn đến các triệu chứng như yếu cơ và hạ đường huyết.
- Axit béo cũng có thể tích tụ trong tế bào và gây tổn thương gan, tim và cơ bắp, dẫn đến các dấu hiệu và triệu chứng khác của bệnh.
- Trong các giai đoạn nhịn ăn, axit béo trở thành nguồn năng lượng quan trọng nhất cho tim và các cơ bắp.
Hình ảnh đứa trẻ bị thiếu hụt carnitine nguyên phát với các dị dạng: tai lớn lồi ra, xa nhau, nếp gấp góc mắt, mí mắt sưng, trụ mắt hẹp và mũi nhỏ (Ảnh: researchgate)
Chẩn đoán bệnh
- Xét nghiệm máu: Nồng độ carnitine trong huyết tương giảm thấp.
- Kiểm tra di truyền: Xét nghiệm gen SLC22A5 để xác định đột biến.
Điều trị bệnh
- Phương pháp điều trị chính cho thiếu hụt carnitine là bổ sung L-carnitine sớm và liên tục suốt đời. L-carnitine là dạng carnitine có thể sử dụng được và được bào chế dưới dạng thuốc viên. L-carnitine giúp tăng lượng carnitine trong máu và tế bào, từ đó giúp ngăn ngừa các triệu chứng bệnh.
- Quản lý và phòng ngừa hạ đường huyết bằng cách ăn uống điều độ và tránh nhịn ăn kéo dài.
- Thông báo cho nhân viên y tế trước khi thăm khám hoặc tiến hành các thủ tục phẫu thuật.
- Nhập viện để truyền glucose tĩnh mạch cho bệnh nhân cần nhịn ăn hoặc không thể dung nạp thức ăn do bệnh lý như viêm dạ dày ruột.
- Đối với các trường hợp bệnh nặng, cần điều trị cấp cứu bằng cách bổ sung carnitine tiêm tĩnh mạch hoặc uống (100-200 mg/kg/ngày). Cần đánh giá nồng độ creatine kinase huyết thanh và transaminase gan.
- Đối với bệnh nhân có bệnh lý cơ tim, cần được khám và điều trị bởi bác sĩ chuyên khoa tim mạch.
Tư vấn di truyền
Bệnh thiếu carnitine nguyên phát di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Điều này có nghĩa là một đứa trẻ cần thừa hưởng hai bản sao gen đột biến (một từ mỗi cha mẹ) để mắc bệnh. Khi cả cha và mẹ đều là người mang gen, có 25% khả năng con của họ sẽ mắc bệnh và 50% khả năng con của họ sẽ là người mang gen. Thường thì cả hai cha mẹ đều mang một bản sao gen đột biến nhưng không có triệu chứng hoặc biểu hiện của bệnh, điều này khiến việc phát hiện nguy cơ sinh con mắc bệnh trở nên phức tạp.
Cách tầm soát bệnh thiếu hụt carnitine nguyên phát trước sinh
Với sự tiến bộ của y học, đặc biệt trong lĩnh vực di truyền học, các cặp đôi dự định có con hoặc mẹ bầu có thể chủ động tầm soát bệnh thiếu carnitine nguyên phát thông qua xét nghiệm gen sàng lọc người lành mang gen bệnh của Gene Solutions. Xét nghiệm này giúp kiểm tra liệu bản thân có mang gen bệnh hay không và dự đoán nguy cơ di truyền cho con trong tương lai:
- Xét nghiệm gen triSure Carrier tầm soát 18 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm: Tan máu bẩm sinh Alpha Thalassemia, Tan máu bẩm sinh Beta Thalassemia, Phenylketon niệu, Thiếu men G6PD, Rối loạn chuyển hóa đường galactose, Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (rối loạn dự trữ glycogen loại 2), Bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng), Niemann-Pick type A & B, Xơ nang, Teo cơ tủy sống dạng suy hô hấp type 1 (Charcot Marie Tooth type 2S), Hội chứng Pendred (điếc di truyền), Thận đa nang (Bệnh Caroli), Máu khó đông Hemophilia A, Thiếu ornithine transcarbamylase, Loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận, Thiếu carnitine nguyên phát.
- Xét nghiệm gen Carrier Premium tầm soát 20 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm bệnh Tăng sản thượng thận bẩm sinh (CAH), Teo cơ tủy sống (SMA) và 18 bệnh như trong gói triSure Carrier.
Tầm soát sớm các bệnh lý này trong thai kỳ là khuyến nghị của Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) và các hiệp hội sản phụ khoa quốc tế dành cho tất cả thai phụ ở mọi độ tuổi.
Gene Solutions hiện đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên, sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier cho mẹ. Tất cả quá trình xét nghiệm này chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ, giúp chẩn đoán sớm các bệnh di truyền phổ biến để có thể điều trị hiệu quả thông qua chế độ ăn uống và/hoặc sử dụng thuốc, can thiệp bổ sung khác.
Nguồn tham khảo:
Tạp chí y học Việt Nam tập 535
https://medlineplus.gov/genetics/condition/primary-carnitine-deficiency/#frequency
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK84551/
