Bệnh Niemann-Pick (NPD) là một nhóm rối loạn di truyền có liên quan đến khả năng chuyển hóa lipid làm tích tụ một lượng lớn chất béo trong gan, lách, não, tủy xương. Sự tích tụ này gây ra tổn thương tế bào và ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều cơ quan trong cơ thể.
Bệnh Niemann-Pick được chia thành bốn loại chính: loại A, loại B, loại C1 và loại C2. Các loại này được phân loại dựa trên nguyên nhân di truyền và các dấu hiệu cũng như triệu chứng của tình trạng bệnh.
- Loại A và Loại B: Liên quan đến sự thiếu hụt enzyme acid sphingomyelinase (ASM).
- Loại C: Ảnh hưởng đến sự vận chuyển cholesterol và các lipid khác trong tế bào.
Ca lâm sàng trẻ mắc bệnh Niemann-Pick loại C
Biểu hiện lâm sàng của bệnh
– Bệnh Niemann-Pick loại A: là dạng nghiêm trọng nhất xảy ra ở trẻ từ sơ sinh đến 4 tuổi. Bệnh này được đặc trưng bởi gan lách to, không phát triển và nhanh chóng tiến triển tới suy thoái thần kinh. Tử vong xảy ra khi trẻ được 2 hoặc 3 tuổi.
Các triệu chứng có thể bao gồm:
- Gan và lá lách to trong 3 tháng tuổi, không tăng cân, tăng trưởng chậm
- Suy thoái thần kinh, mất dần khả năng vận động khi trẻ khoảng 1 tuổi
- Tổn thương phổi, suy hô hấp,
- Xuất hiện điểm anh đào màu đỏ trong mắt, có thể được xác định qua khám mắt
- Thường không sống qua thời thơ ấu
Hình ảnh điểm anh đào màu đỏ trong mắt
– Bệnh Niemann-Pick loại B: triệu chứng thường nhẹ hơn và xảy ra ở tuổi vị thành niên. Các dấu hiệu và triệu chứng của loại này tương tự như loại A, nhưng không nghiêm trọng bằng.
Các triệu chứng có thể bao gồm:
- Bụng chướng kèm gan, lách to
- Nhiễm trùng phổi tái phát, giảm tiểu cầu
- Tầm vóc thấp, quá trình khoáng hóa xương chậm
- Khoảng một phần ba số người bị ảnh hưởng có bất thường về điểm anh đào màu đỏ trong mắt hoặc suy giảm thần kinh.
- Người mắc bệnh Niemann-Pick loại B thường sống đến tuổi trưởng thành.
– Bệnh Niemann-Pick loại C: Các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2 rất giống nhau; chỉ khác nhau ở nguyên nhân di truyền.
Bệnh Niemann-Pick C1 và C2 thường trở nên rõ ràng ở trẻ em, mặc dù các dấu hiệu và triệu chứng có thể phát triển ở bất kỳ thời điểm nào. Các triệu chứng gồm:
- Gặp khó khăn trong việc phối hợp cử động
- Mắt không có khả năng nhìn lên và xuống
- Trương lực cơ kém
- Bệnh gan nghiêm trọng và bệnh phổi kẽ
- Gặp vấn đề về nói và nuốt, cản trở việc ăn uống
- Sa sút trí tuệ và khoảng một phần ba có co giật.
- Có thể sống đến tuổi trưởng thành
Các biểu hiện đặc trưng của bệnh Niemann-Pick
Tỷ lệ mắc bệnh
Theo báo cáo của Viện sức khỏe quốc gia Mỹ (National Institutes of Health-NIH) năm 2012, tỷ lệ mắc bệnh Niemann-Pick hay gặp ở người Do Thái được ước tính là khoảng 1/40.000 đối với tuýp A. Tỷ lệ mắc cả hai tuýp A và B trong tất cả các quần thể khác được ước tính là 1/250.000. Tỷ lệ mắc bệnh Niemann-Pick tuýp C được ước tính là 1/150.000.
Theo nghiên cứu, tỷ lệ người lành mang gen bệnh Niemann-Pick là 1/81, có nghĩa là cứ 81 người có 1 người mang gen bệnh này.
Nguyên nhân
Niemann-Pick là bệnh di truyền do đột biến ở các gene liên quan đến chuyển hóa lipid:
Loại A và B xảy ra khi các tế bào trong cơ thể thiếu axit sphingomyelinase (ASM) do đột biến gen SMPD1. ASM là một loại enzyme giúp chuyển hóa sphingomyelin, được tìm thấy trong mọi tế bào của cơ thể.Khi ASM bị thiếu hoặc không thực hiện đúng chức năng, sphingomyelin tích lũy bên trong tế bào dẫn đến chết tế bào. Theo thời gian, sự mất tế bào làm suy giảm chức năng của các mô và cơ quan bao gồm não, phổi, lá lách và gan.
Các đột biến trong cả hai gen NPC1 hoặc NPC2 gây ra bệnh Niemann-Pick loại C. Các protein được sản xuất từ các gen này tham gia vào sự di chuyển của lipid trong tế bào. Các đột biến trong các gen này dẫn đến sự thiếu hụt protein chức năng, ngăn cản sự di chuyển của cholesterol và các lipid khác, dẫn đến sự tích tụ của chúng trong tế bào. Do các lipid này không nằm đúng vị trí trong tế bào, nhiều chức năng bình thường của tế bào yêu cầu lipid bị suy giảm. Sự tích tụ lipid cũng như sự rối loạn chức năng của tế bào cuối cùng dẫn đến cái chết của tế bào, gây ra tổn thương mô và cơ quan như đã thấy ở các loại bệnh Niemann-Pick C1 và C2.
Chẩn đoán
Chẩn đoán bệnh Niemann-Pick sớm bằng việc khám sức khỏe toàn diện, hoặc khi thấy dấu hiệu cảnh báo sớm như gan hoặc lá lách to. Do Niemann-Pick là bệnh hiếm và các triệu chứng bệnh có thể bị nhầm lẫn với các bệnh lý khác nên cần theo dõi, phát hiện các dấu hiệu bất thường và căn cứ vào tiền sử gia đình để hướng chẩn đoán chính xác.
Các xét nghiệm chẩn đoán phụ thuộc vào loại bệnh Niemann-Pick:
- Loại A hoặc B. Sử dụng máu hoặc một mẫu da nhỏ, các chuyên gia đo lượng sphingomyelinase có trong tế bào bạch cầu. Sphingomyelinase là một loại enzyme giúp phân hủy và sử dụng chất béo.
- Loại C. Các chuyên gia sử dụng mẫu máu để đo mức độ của một loại cholesterol cụ thể gọi là oxysterol. Trong một số trường hợp hiếm, mẫu da nhỏ cũng có thể được sử dụng để kiểm tra cách tế bào di chuyển và lưu trữ cholesterol.
Ngoài ra, các xét nghiệm khác cũng có thể được thực hiện, bao gồm:
Xét nghiệm di truyền: Phân tích DNA từ mẫu máu có thể xác định những thay đổi cụ thể trên gen gây ra các loại bệnh Niemann-Pick A, B và C. Những người chỉ mang một bản sao của gen đột biến nhưng không mắc bệnh được gọi là người mang gen. Xét nghiệm DNA có thể xác định người mang gen cho tất cả các loại bệnh Niemann-Pick nếu đột biến gen đã được xác định ở người đầu tiên trong gia đình mắc bệnh. Đột biến gen này có thể được truyền cho con cái.
Chụp cộng hưởng từ (MRI): Chụp MRI não có thể cho thấy sự mất tế bào não. Tuy nhiên, ở giai đoạn đầu của bệnh Niemann-Pick, MRI có thể không cho thấy bất kỳ thay đổi nào vì các triệu chứng thường xuất hiện trước khi tế bào não bị mất. MRI cũng có thể được sử dụng để kiểm tra gan và lách để xem chúng có lớn hay không và đo kích thước của chúng.
Kiểm tra mắt: Có thể thấy những thay đổi có thể do bệnh Niemann-Pick gây ra, chẳng hạn như các vấn đề về chuyển động mắt ở loại C và các thay đổi bên trong mắt ở loại A và B.
Xét nghiệm trước sinh: Siêu âm trong thai kỳ có thể phát hiện gan và lách lớn do bệnh Niemann-Pick loại C gây ra. Gan và lách cũng có thể lớn ở loại A, nhưng hiếm thấy ở loại B. Lấy mẫu dịch ối từ quanh thai nhi trong tử cung hoặc lấy mẫu mô từ nhau thai có thể được thực hiện để chẩn đoán bệnh Niemann-Pick.
Xét nghiệm di truyền và tư vấn cho các gia đình có trẻ mắc bệnh Niemann-Pick có thể cung cấp thông tin về nguy cơ và các lựa chọn lập kế hoạch gia đình.
Điều trị bệnh Niemann-Pick
Không có cách chữa trị khỏi hoàn toàn cho người mắc bệnh Niemann-Pick, nhưng việc chăm sóc hỗ trợ có thể giúp kiểm soát các triệu chứng.
Các phương pháp điều trị đang được nghiên cứu bao gồm:
- Ghép tủy xương: Có thể giúp làm chậm hoặc ngừng tiến triển triệu chứng.
- Ghép tế bào gốc: Được kỳ vọng có thể cải thiện chức năng của cơ quan bị tổn thương.
- Liệu pháp thay thế enzyme: Đang được thử nghiệm để bổ sung enzyme bị thiếu trong cơ thể.
Tư vấn di truyền
Bệnh Niemann-Pick di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Nghĩa là một đứa trẻ cần thừa hưởng 2 bản sao gen đột biến (một từ mỗi cha mẹ) để mắc bệnh. Khi cả cha và mẹ đều là người mang gen, có 25% khả năng con của họ sẽ mắc bệnh và 50% khả năng con của họ sẽ là người mang gen.
Thông thường, cả hai cha mẹ mang 1 bản sao gen đột biến nhưng không có triệu chứng hoặc bất kỳ biểu hiện nào của bệnh. Điều này làm cho việc phát hiện nguy cơ sinh con mắc bệnh trở nên phức tạp.
Nguyên lý di truyền bệnh gen lặn Niemann-Pick
Cách tầm soát bệnh Niemann-Pick trước sinh
Tầm soát sớm các bệnh lý này trong thai kỳ là khuyến nghị của Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) và các hiệp hội sản phụ khoa quốc tế dành cho tất cả thai phụ ở mọi độ tuổi.
Với sự tiến bộ của y học, đặc biệt là lĩnh vực Di truyền học, cặp đôi dự định có con hoặc mẹ bầu đã có thể chủ động tầm soát bệnh Niemann-Pick với xét nghiệm sàng lọc người lành mang gen bệnh của Gene Solutions, giúp kiểm tra bản thân có mang gen bệnh hay không và dự đoán nguy cơ di truyền cho con trong tương lai:
- Xét nghiệm gen triSure Carrier tầm soát 18 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm: Tan máu bẩm sinh Alpha Thalassemia, Tan máu bẩm sinh Beta Thalassemia, Phenylketon niệu, Thiếu men G6PD, Rối loạn chuyển hóa đường galactose, Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (rối loạn dự trữ glycogen loại 2), Bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng), Niemann-Pick type A & B, Xơ nang, Teo cơ tủy sống dạng suy hô hấp type 1 (Charcot Marie Tooth type 2S), Hội chứng Pendred (điếc di truyền), Thận đa nang (Bệnh Caroli), Máu khó đông Hemophilia A, Thiếu ornithine transcarbamylase, Loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận, Thiếu carnitine nguyên phát.
- Xét nghiệm gen Carrier Premium tầm soát 20 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm bệnh Tăng sản thượng thận bẩm sinh (CAH), Teo cơ tủy sống (SMA) và 18 bệnh như trong gói triSure Carrier.
Hiện Gene Solutions đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Cụ thể, khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier cho mẹ. Tất cả quá trình xét nghiệm này đều chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ. Chẩn đoán sớm bệnh di truyền phổ biến cho trẻ sau sinh để được điều trị tốt bằng việc kiểm soát chế độ ăn uống và/hoặc sử dụng các thuốc, can thiệp bổ sung khác, giúp cải thiện chất lượng và tiên lượng sống.
Nguồn tham khảo:
https://medlineplus.gov/genetics/condition/niemann-pick-disease/#resources
https://www.msdmanuals.com/vi/professional/khoa-nhi/r%E1%BB%91i-lo%E1%BA%A1n-chuy%E1%BB%83n-h%C3%B3a-di-truy%E1%BB%81n/b%E1%BB%87nh-niemann-ch%E1%BB%8Dn
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/niemann-pick/symptoms-causes/syc-20355887
