Bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận (Adrenoleukodystrophy – viết tắt ALD) là một bệnh thoái hóa hệ thần kinh kết hợp với suy chức năng tuyến thượng thận, đặc trưng bởi rối loạn chuyển hóa các axit béo chuỗi rất dài (VLCFAs). Sự tích tụ VLCFAs trong các mô, đặc biệt là hệ thần kinh và tuyến thượng thận, gây ra tổn thương nghiêm trọng. Tình trạng này phát sinh từ các đột biến trong gen ABCD1, gen mã hóa protein màng peroxisome tham gia vào việc vận chuyển và phân giải VLCFAs.
Biểu hiện lâm sàng của bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận
Bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận có thể có biểu hiện rất khác nhau tùy vào độ tuổi và giới tính của bệnh nhân. Bệnh này chủ yếu ảnh hưởng đến nam giới, đặc biệt là trẻ em trong độ tuổi từ 3 đến 10 tuổi, biểu hiện tổn thương chủ yếu ở tuyến thượng thận, chất trắng trong não và tủy.
Trẻ em (3-10 tuổi):
Bệnh thường xuất hiện ở nam giới, ban đầu trẻ phát triển bình thường nhưng sau đó mất dần các kỹ năng đã học được trước đó. Các vấn đề hành vi như rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) và khó khăn trong học tập có thể xuất hiện. Khi bệnh tiến triển, trẻ gặp khó khăn trong việc tiếp thu thông tin, đọc viết và nhận thức không gian. Các triệu chứng khác bao gồm giảm thị lực, mất thính lực, yếu và cứng các chi, co giật và động kinh. Cuối cùng, trẻ có thể mất hoàn toàn khả năng di chuyển và trở nên tàn tật với mù lòa, điếc, không thể vận động và có thể dẫn đến tình trạng thực vật và tử vong trong vòng 2-3 năm từ khi xuất hiện triệu chứng thần kinh.
Người trưởng thành (20-30 tuổi):
Bệnh có thể xuất hiện ở phụ nữ mang gen bệnh (đột biến di truyền dị hợp tử). Họ thường không có triệu chứng khi còn nhỏ nhưng có thể phát triển các triệu chứng khi trưởng thành, bao gồm các triệu chứng liên quan đến thiểu năng thượng thận và tổn thương thần kinh tủy cần được đánh giá và điều trị theo chuyên khoa. Khoảng 20% phụ nữ mang gen ALD dưới 40 tuổi sẽ phát triển triệu chứng, và tỷ lệ này tăng lên khoảng 90% ở phụ nữ trên 60 tuổi.
Tỷ lệ mắc bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận
Theo nghiên cứu, tỷ lệ người lành mang gen bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận là >1/500, tức là cứ 500 người có một người mang gen này.
Nguyên nhân bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận
Các biến thể (hay còn gọi là đột biến) trong gen ABCD1 gây ra bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận liên kết NST giới tính X. Gen ABCD1 mã hóa protein loạn dưỡng tủy thượng thận (ALDP), tham gia vào việc vận chuyển các chuỗi acid béo rất dài (VLCFAs) vào trong peroxisome. Peroxisome là các túi nhỏ trong tế bào có chức năng xử lý nhiều loại phân tử, bao gồm cả VLCFAs.
Các đột biến trên gen ABCD1, gen này bao gồm 10 exon mã hóa sản xuất protein adrenoleukodystrophy (ALDP) tham gia vào việc vận chuyển các phân tử chất béo – các acid béo chuỗi rất dài vào peroxisome. Ngày nay, có 2692 đột biến trên gen ABCD1 đã được tìm thấy. Đột biến gen ABCD1 dẫn đến tình trạng thiếu hụt ALDP, khi thiếu protein này sự vận chuyển và phân hủy của acid béo chuỗi rất dài (VLCFA) bị gián đoạn, gây ra chất béo cao bất thường trong cơ thể. Sự tích tụ VLCFA có thể gây tổn thương tuyến thượng thận và myelin. Nghiên cứu cho thấy rằng sự tích tụ của VLCFA gây nên tình trạng viêm não, do sự phân hủy của myelin, gây ra quá trình thoái hóa chất trắng của não bộ. Việc tiêu hủy các mô dẫn đến những dấu hiệu và triệu chứng của adrenoleukodystrophy liên kết với nhiễm sắc thể X.
Chẩn đoán
Chẩn đoán bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận dựa trên các triệu chứng lâm sàng thần kinh nghi ngờ, bệnh sử gia đình và các xét nghiệm sinh hóa cho thấy axit béo chuỗi rất dài (VLCFA) tăng cao.
Một số trẻ sơ sinh có thể được chẩn đoán thông qua sàng lọc sơ sinh. Nếu kết quả dương tính cần phải làm thêm xét nghiệm để chẩn đoán. Bên cạnh đó, xét nghiệm đột biến gen ABCD1 đóng vai trò quan trọng.
Điều trị bệnh
Chưa có cách điều trị hiệu quả bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận. Việc chăm sóc hỗ trợ như dinh dưỡng, hỗ trợ hô hấp là chủ yếu nhưng không mang lại hiệu quả đáng kể. Liệu pháp thay thế corticosteroid và mineralocorticoid được khuyến cáo cho bệnh nhân suy thượng thận. Tiềm năng của ghép tế bào gốc tạo máu tự thân trong ngăn ngừa tiến triển của bệnh não.
Tư vấn di truyền
Bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận di truyền lặn liên kết NST X, có nghĩa là gen đột biến gây bệnh nằm trên nhiễm sắc thể X. Nhiễm sắc thể giới tính nam giới (XY) nên chỉ cần có một nhiễm sắc thể X được truyền từ mẹ sẽ biểu hiện ra bệnh. Nhiễm sắc thể giới tính nữ giới (XX) có hai nhiễm sắc thể X, cần thừa hưởng 2 bản sao gen đột biến (một từ mỗi cha mẹ) để mắc bệnh, nhưng một số nữ giới có 1 bản sao đột biến cũng có thể bị loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận do quá trình bất hoạt nhiễm sắc thể X, khi một trong hai nhiễm sắc thể X bị vô hiệu hóa trong tế bào cơ thể.
Cách tầm soát bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận trước sinh
Tầm soát trước sinh có thể giúp xác định nguy cơ di truyền của bệnh. Phụ nữ mang gen lặn có thể phát triển các triệu chứng trong thời kỳ mang thai hoặc sau sinh cần được theo dõi và điều trị chuyên sâu.
Với sự tiến bộ của y học, đặc biệt trong lĩnh vực di truyền học, các cặp đôi dự định có con hoặc mẹ bầu có thể chủ động tầm soát bệnh loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận thông qua xét nghiệm gen sàng lọc người lành mang gen bệnh của Gene Solutions. Xét nghiệm này giúp kiểm tra liệu bản thân có mang gen bệnh hay không và dự đoán nguy cơ di truyền cho con trong tương lai:
- Xét nghiệm gen triSure Carrier tầm soát 18 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm: Tan máu bẩm sinh Alpha Thalassemia, Tan máu bẩm sinh Beta Thalassemia, Phenylketon niệu, Thiếu men G6PD, Rối loạn chuyển hóa đường galactose, Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (rối loạn dự trữ glycogen loại 2), Bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng), Niemann-Pick type A & B, Xơ nang, Teo cơ tủy sống dạng suy hô hấp type 1 (Charcot Marie Tooth type 2S), Hội chứng Pendred (điếc di truyền), Thận đa nang (Bệnh Caroli), Máu khó đông Hemophilia A, Thiếu ornithine transcarbamylase, Loạn dưỡng chất trắng não – thượng thận, Thiếu carnitine nguyên phát.
- Xét nghiệm gen Carrier Premium tầm soát 20 bệnh di truyền lặn nghiêm trọng và phổ biến nhất ở người Châu Á, bao gồm bệnh Tăng sản thượng thận bẩm sinh (CAH), Teo cơ tủy sống (SMA) và 18 bệnh như trong gói triSure Carrier.
Tầm soát sớm các bệnh lý này trong thai kỳ là khuyến nghị của Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) và các hiệp hội sản phụ khoa quốc tế dành cho tất cả thai phụ ở mọi độ tuổi.
Gene Solutions hiện đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên, sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier cho mẹ. Tất cả quá trình xét nghiệm này chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ, giúp chẩn đoán sớm các bệnh di truyền phổ biến để có thể điều trị hiệu quả thông qua chế độ ăn uống và/hoặc sử dụng thuốc, can thiệp bổ sung khác.
Nguồn tham khảo:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562328/#:~:text=Adrenoleukodystrophy%20is%20a%20rare%20genetic,%2C%20adrenal%20glands%2C%20and%20testes.
https://rarediseases.org/rare-diseases/adrenoleukodystrophy/
https://medlineplus.gov/genetics/condition/x-linked-adrenoleukodystrophy/#inheritance
