Thiếu men G6PD

Thiếu men G6PD là bệnh gì?

Men G6PD (glucose-6-phosphate dehydrogenase) rất cần thiết giúp cho màng tế bào hồng cầu bền vững trước các tác nhân gây oxy hóa có trong một số thuốc, thức ăn, tác nhân bệnh truyền nhiễm. Việc thiếu hụt men sẽ dẫn đến màng tế bào hồng cầu sẽ kém bền, dễ bị vỡ, gây nên tình trạng tán huyết (hay còn gọi là tan máu). Tán huyết kéo dài sẽ đưa đến thiếu máu. Hồng cầu khi bị vỡ sẽ phóng thích vào trong máu chất bilirubin tự do gây vàng da, vàng mắt. Ở trẻ sơ sinh, nồng độ cao bilirubin tự do huyết thanh có thể vượt qua hàng rào máu não và dẫn đến một loạt các rối loạn thần kinh, bao gồm bệnh não cấp tính do bilirubin gây ra, kernicterus (bệnh não do bilirubin mạn tính-vàng da nhân não) và thậm chí tử vong. Biến chứng vàng da nhân não nếu có qua khỏi cũng để lại di chứng chậm phát triển tâm thần vận động cho bé về sau.

Cơ chế bệnh thiếu men G6PD khi tiếp xúc đậu Fava (Nguồn: N Engl J Med 2018; 378:60-71)

Tỷ lệ mắc bệnh thiếu men G6PD

Ước tính có khoảng 400 triệu người trên toàn thế giới bị thiếu men G6PD. Tình trạng này xảy ra thường xuyên nhất ở một số vùng của Châu Phi, Châu Á, Địa Trung Hải và Trung Đông. Nó ảnh hưởng đến khoảng 1 trong 10 nam giới người Mỹ gốc Phi ở Hoa Kỳ.

Nguyên nhân gây ra bệnh Thiếu men G6PD

Thiếu men G6PD là một bệnh di truyền liên kết với giới tính (nhiễm sắc thể X) nên nam giới có khả năng mắc bệnh cao hơn nữ giới. Với nữ giới, để mắc bệnh cần có bất thường trên cả 2 nhiễm sắc thể giới tính (tức di truyền gen bệnh từ cả ba và mẹ). Tuy nhiên, do sự bất hoạt của nhiễm sắc thể giới tính X, người nữ dị hợp tử cũng có thể thiếu hụt enzym G6PD một phần, dao động từ 30-80%.
Biểu hiện bệnh thiếu men G6PD
Hầu hết trẻ bị thiếu men G6PD thường không gặp bất kỳ triệu chứng nào đến khi tiếp xúc với những chất gây oxy hóa như long não, đậu tằm, một số loại thuốc giảm đau và hạ sốt… trẻ có thể xuất hiện các cơn tan máu. Tùy theo mức độ thiếu hụt men G6PD sẽ có các biểu hiện lâm sàng khác nhau, ở mức độ nặng khi tiếp xúc với những chất oxy hóa này sẽ gây ra tình trạng tan máu cấp tính. Lúc đó trẻ có biểu hiện như: thiếu máu, vàng da, đi tiểu màu xá xị. Ở trẻ sơ sinh trong vòng 14 ngày đầu sau sinh, bilirubin tự do ứ đọng nhiều sẽ thấm vào não và có thể gây tổn thương não không hồi phục (vàng da nhân), sẽ ảnh hưởng đến phát triển trí não của bé về sau.

Trẻ bị thiếu men G6PD thường có biểu hiện vàng da (Nguồn: shutterstock)

Các yếu tố gây khởi phát bệnh

Các tác nhân gây khởi phát đợt tan máu cấp ở trẻ bị thiếu men G6PD bao gồm:
Các bệnh cấp tính (ví dụ như nhiễm trùng, nhiễm virus,..)
Một số loại thuốc giảm đau và hạ sốt, thuốc kháng sinh, thuốc điều trị sốt rét, ung thư, tiểu đường….
Các chất khác (ví dụ đậu fava, naphthalene – một hóa chất được tìm thấy trong băng phiến)

Đậu fava là một trong những tác nhân gây khởi phát bệnh thiếu men G6PD (Nguồn: shutterstock)

Sàng lọc và chẩn đoán bệnh thiếu men G6PD

Trong vòng 48 đến 72 giờ sau khi sinh, trẻ sẽ được lấy máu gót chân bằng giấy thấm chuyên dụng để thực hiện sàng lọc sơ sinh.
Xét nghiệm babySure là mô hình xét nghiệm đầu tiên kết hợp từ sàng lọc sinh hóa đến chẩn đoán sinh hóa và di truyền cho trẻ sơ sinh tại Việt Nam. Xét nghiệm áp dụng kỹ thuật miễn dịch enzyme huỳnh quang và công nghệ giải trình tự gen nhằm phát hiện sớm 05 bệnh lý rối loạn chuyển hóa bẩm sinh của trẻ như thiếu men G6PD, Rối loạn chuyển hóa galactose, Phenylketone niệu, suy giáp bẩm sinh, tăng sản thượng thận bẩm sinh, từ đó có hướng điều trị hiệu quả và can thiệp kịp thời.
Nếu kết quả sàng lọc cho thấy nguy cơ cao với bệnh thiếu men G6PD, trẻ cần được làm xét nghiệm chẩn đoán và các xét nghiệm này sẽ được Gene Solutions hỗ trợ miễn phí.

Điều trị bệnh thiếu men G6PD

Hiện nay vẫn chưa có phương pháp chữa khỏi bệnh thiếu men G6PD. Trẻ sơ sinh cần được phát hiện sớm bệnh thiếu men G6PD và cấp thẻ thiếu men G6PD suốt đời, đồng thời cần phòng ngừa những tác nhân oxy hóa gây tán huyết.
Đặc biệt, khi uống bất kỳ loại thuốc nào cũng cần hỏi ý kiến bác sĩ để tránh sử dụng những thuốc đã được liệt kê trong danh sách thuốc cần tránh khi thiếu men G6PD.
Việc phát hiện và điều trị sớm giúp ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng không hồi phục, trẻ sẽ phát triển và sống khoẻ mạnh như người bình thường.

Cách tầm soát bệnh thiếu men G6PD

Trước đây, các bệnh di truyền lặn như thiếu men G6PD thường chỉ được sàng lọc sau sinh. Hiện nay, với sự tiến bộ của y học, đặc biệt là lĩnh vực Di truyền học, cặp đôi dự định có con hoặc mẹ bầu đã có thể chủ động tầm soát bệnh thiếu men G6PD với xét nghiệm gen triSure Carrier của Gene Solutions, giúp sinh con khỏe mạnh.
Ngoài tầm soát bệnh thiếu men G6PD, triSure Carrier còn sàng lọc thêm 8 bệnh di truyền lặn phổ biến và nguy hiểm khác như: Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha, Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Beta, Không dung nạp đạm (Phenylketone niệu), Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (Rối loạn dự trữ glycogen nhóm 2), Bệnh Wilson (Rối loạn chuyển hóa đồng), Rối loạn chuyển hóa đường galactose.
Tầm soát sớm các bệnh lý này trong thai kỳ cũng là khuyến nghị của Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) và các hiệp hội sản phụ khoa quốc tế dành cho tất cả thai phụ ở mọi độ tuổi.
Hiện Gene Solutions đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Cụ thể, khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier cho mẹ. Tất cả quá trình xét nghiệm này đều chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ.
Qua 2 bài nghiên cứu khoa học về “Combined Gap-Polymerase Chain Reaction and Targeted Next-Generation Sequencing Improve α- and β-Thalassemia Carrier Screening in Pregnant Women in Vietnam” và “Detection of maternal carriers of common α-thalassemia deletions from cell-free DNA” được đăng tải trên các tạp chí y khoa quốc tế uy tín năm 2022, Gene Solutions đã chứng minh được hiệu quả của việc sử dụng cfDNA từ NIPT để phát hiện người mẹ mang gen bệnh lặn.

Thực hiện xét nghiệm triSure Carrier không chỉ giúp kiểm tra bản thân cha mẹ có mang gen bệnh di truyền hay không, mà còn đánh giá khả năng di truyền gen bệnh cho con. Con chỉ biểu hiện bệnh khi đồng thời mang gen bệnh từ cả cha và mẹ. Từ đó, các cặp đôi dự định có con sẽ chủ động lựa chọn giải pháp hỗ trợ sinh sản nhằm loại bỏ các gen gây bệnh cho thế hệ sau. Phát hiện sớm trong thai kỳ giúp chẩn đoán bệnh cho trẻ sau sinh để điều trị kịp thời và hiệu quả, giảm biến chứng lên sức khỏe, trả lại cuộc sống bình thường cho con.​

Tư vấn di truyền

Gen G6PD quy định cấu trúc enzym glucose-6-phosphate dehydrogenase (G6PD), liên quan đến sự tổng hợp glutathione, đóng vai trò quan trọng ở tế bào hồng cầu. Biến thể gây bệnh trên gen làm giảm hoạt tính enzym G6PD dẫn tới hậu quả là tế bào hồng cầu dễ vỡ khi gặp tác nhân oxy hóa.
Thiếu men G6PD là bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể giới tính X.

Nguyên lý di truyền của bệnh thiếu men G6PD (Nguồn: NIH)

Nếu bạn là nữ và mang 1 đột biến gen gây bệnh thì con trai của bạn có 50% khả năng mắc bệnh đang khảo sát, không phụ thuộc kết quả xét nghiệm của chồng. Khả năng mắc bệnh của con gái phụ thuộc vào khả năng chồng của bạn có hay không có mang đột biến gen gây bệnh
Nếu bạn là nam và mang 1 đột biến gen gây bệnh thì sẽ mắc bệnh và truyền gen bệnh cho tất cả con gái của bạn.

Nguồn tham khảo:
https://medlineplus.gov/genetics/condition/glucose-6-phosphate-dehydrogenase-deficiency/#resources 
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470315/