Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là gì?
Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là một bệnh di truyền gây ra hiện tượng giảm khả năng sản xuất hemoglobin, một protein quan trọng trong tế bào hồng cầu, chịu trách nhiệm vận chuyển oxy đến các cơ quan trong cơ thể. Biểu hiện thường gặp ở người mắc Alpha Thalassemia bao gồm da nhợt nhạt, gan lách to, biến dạng xương, chậm phát triển tâm thần và vận động, ở thai phụ có thể gây phù thai, sẩy thai trong thai kỳ.
Thalassemia được phát hiện từ năm 1925 (Nguồn: shutterstock)
Dịch tễ bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là một loại bệnh di truyền phổ biến trên toàn cầu và nó đang tạo ra một vấn đề dịch tễ học quan trọng. 7% người dân trên toàn cầu mang gen bệnh tan máu bẩm sinh; 1,1% cặp vợ chồng có nguy cơ sinh con bị bệnh hoặc mang gen bệnh. Hàng năm có hàng ngàn trẻ em sinh ra mắc phải căn bệnh này. Thalassemia thể Alpha phân bố rộng rãi trên toàn thế giới, nhưng tỷ lệ cao nhất được tìm thấy ở vùng Địa Trung Hải, Châu Phi, Trung Đông và khu vực Đông nam Á.
Ở Việt Nam, tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là một vấn đề y tế công cộng quan trọng. Tỷ lệ người mang gen bệnh Thalassemia nói chung và tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha nói riêng thuộc dân tộc Kinh ước tính khoảng từ 2% đến 4%. Trong khi đó, ở các dân tộc thiểu số sống ở các khu vực miền núi của Việt Nam, tỷ lệ này cao hơn nhiều, ví dụ như khoảng 22% ở dân tộc Mường và trên 40% ở các dân tộc như Êđê, Tày, Thái và Stiêng.
Theo số liệu nghiên cứu độc quyền trên 26.000 người Việt Nam và Công bố quốc tế về “Tần suất bệnh thể ẩn ở người Việt Nam” dựa trên thống kê từ 985 mẫu G4500 trên tạp chí Human Mutation IF 4.8 của Gene Solutions, tần suất người Việt mang gen bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha khoảng 1/22.
Vấn đề này đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt về dịch tễ học và quản lý y tế để đối phó với tình trạng Thalassemia tại Việt Nam, đặc biệt là trong các cộng đồng dân tộc thiểu số và các khu vực có tỷ lệ cao người mang gen bệnh.
Các biểu hiện của bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Các biểu hiện của tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha bao gồm hai dạng nổi bật, đó là hội chứng Hb Bart’s và bệnh HbH.
Hội chứng Hb Bart’s, còn được gọi là hội chứng phù thai nhi Hb Bart’s, thường được xác định bởi chất lỏng thừa tồn đọng trong tử cung trước khi sinh. Triệu chứng và dấu hiệu thường bao gồm thiếu máu nghiêm trọng, gan lách to, các vấn đề về tim mạch, các vấn đề liên quan đến sinh sản và hệ thống tiết niệu. Điều này thường dẫn đến tình trạng tử vong ở hầu hết trẻ sơ sinh trước hoặc sau khi sinh. Hội chứng Hb Bart’s có thể gây ra các biến chứng nguy hiểm khác cho phụ nữ mang thai, bao gồm huyết áp cao, phù, tiền sản giật, sinh non hoặc chảy máu bất thường.
Bệnh HbH gây thiếu máu từ nhẹ đến trung bình, gan lách to, vàng mắt và da (vàng da). Các đặc điểm của bệnh HbH thường xuất hiện ở thời thơ ấu và những người bị ảnh hưởng thường sống đến tuổi trưởng thành.
Các triệu chứng và dấu hiệu của tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha có sự biến động đáng kể dựa trên loại Alpha Thalassemia và mức độ nặng của tình trạng. Những người mang gen Alpha Thalassemia thể mang gen (carrier) thường không biểu hiện bất kỳ triệu chứng nào, trong khi những người mắc Alpha Thalassemia có thể biểu hiện các triệu chứng như mệt mỏi, da nhợt nhạt, chậm phát triển…
Các biến chứng của bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha không chỉ gây tình trạng thiếu máu, phù thai, thậm chí gây sẩy thai mà còn có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác như:
Ứ sắt: Người bệnh Thalassemia thể Alpha có khả năng tích tụ lượng sắt lớn trong cơ thể, có thể do bệnh gốc hoặc liên quan đến việc tiếp nhận truyền máu thường xuyên. Thừa sắt gây hại cho tim, gan và hệ thống nội tiết.
Dị dạng xương và dễ gãy xương: Thalassemia thể Alpha ảnh hưởng đến tủy xương, làm cho xương dài trở nên nhỏ và giòn. Điều này tạo điều kiện cho xương dễ gãy và có thể gây ra dị dạng xương, đặc biệt là ở xương khuôn mặt và xương sọ.
Lách to: Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha khiến cho tế bào máu bị phá hủy nhanh hơn, dẫn đến làm lách hoạt động nhiều hơn và lớn hơn. Lách to có thể làm gia tăng tình trạng thiếu máu nghiêm trọng và đôi khi cần phải cắt bỏ lách.
Nhiễm khuẩn: Trẻ bị Thalassemia có nguy cơ cao hơn bị nhiễm khuẩn, đặc biệt là sau khi đã phẫu thuật cắt bỏ lách.
Phát triển kém: Tình trạng thiếu máu có thể gây ra sự phát triển kém và có thể dẫn đến dậy thì muộn.
Gương mặt điển hình của trẻ bị bệnh thiếu máu Thalassemia Alpha (Nguồn: journals.sagepub)
Nguyên nhân gây bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Nguyên nhân gây ra bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha chủ yếu xuất phát từ đột biến trong gen HBA1 và HBA2. Cả hai gen này chứa thông tin để tổng hợp protein gọi là globin, là thành phần quan trọng của hemoglobin.
Mỗi tế bào trong cơ thể con người đều mang 2 bản sao của gen HBA1 và 2 bản sao của gen HBA2. Mỗi bản sao này được gọi là một alen. Tổng cộng, con người có 4 alen để sản xuất alpha-globin. Việc mất một số alen trong số này dẫn đến sự hình thành các dạng khác nhau của tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha.
Hội chứng Hb Bart, là thể nặng nhất của Alpha Thalassemia, xảy ra khi cả bốn alen alpha-globin đều mất. Bệnh HbH, mất 3 trong 4 alen alpha-globin, cũng là một biến thể nghiêm trọng. Cả hai thể bệnh này gây ra hiện tượng thiếu alpha-globin, ngăn cản tế bào máu tạo ra hemoglobin bình thường. Thay vào đó, tế bào sản xuất các dạng hemoglobin bất thường như hemoglobin Bart (Hb Bart) hoặc hemoglobin H (HbH). Những dạng hemoglobin bất thường này không thể mang oxy đến các mô trong cơ thể một cách hiệu quả, dẫn đến tình trạng thiếu máu hoặc các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác liên quan đến Thalassemia.
Sự biểu hiện đa dạng của tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha phụ thuộc vào mức độ giảm sản xuất alpha-globin. Một số người có thể không có triệu chứng do tế bào vẫn sản xuất hemoglobin bình thường. Mất 2 trong 4 alen alpha-globin dẫn đến các tế bào hồng cầu nhạt và bất thường. Mất 1 alen alpha-globin thường xuất hiện ở người mang gen Alpha Thalassemia thể lặn, và họ thường không có triệu chứng hoặc không có vấn đề sức khỏe liên quan đến Thalassemia.
Phương pháp sàng lọc và chẩn đoán bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Sàng lọc trước sinh
Các cặp đôi chuẩn bị sinh con hoặc thai phụ có thể chọn làm xét nghiệm CarrierThalass. CarrierThalass được sử dụng công nghệ giải trình tự gen thế hệ mới kết hợp Gap-PCR giúp tối ưu phạm vi khảo sát, phát hiện 495 mất đoạn và đột biến gây bệnh Thalassemia Alpha, Beta, khảo sát được các mất đoạn gây bệnh SEA, 3.7, 4.2, THAI phổ biến nhất. Xét nghiệm có thể đánh giá trực tiếp các bất thường di truyền là nguyên nhân gây bệnh, xác định chính xác kiểu gen của cha mẹ và tính toán nguy cơ mang gen bệnh cho con trong tương lai.
Đặc biệt, Gene Solutions tiên phong phát triển xét nghiệm NIPT triSure Thalass có phạm vi khảo sát tích hợp vừa sàng lọc các dị tật bẩm sinh phổ biến như Down, Edwards, Patau, Turner và vừa phát hiện bệnh Thalassemia cho thai phụ theo chương trình mục tiêu dân số quốc gia (Nghị quyết số 21-NQ/TW). Nhằm đạt được mục tiêu hiệu quả và kinh tế, phương pháp phân tích đột biến Thalassemia dựa trên DNA ngoại bào của thai phụ và thuật toán phân tích đã được kiểm chứng độ chính xác cao > 99%.
Xét nghiệm NIPT tích hợp sàng lọc bệnh Thalassemia là một giải pháp thiết thực, mang đến những lợi ích vượt trội so với chi phí bỏ ra ban đầu, với tỷ lệ ước tính 73:1. Chỉ 1 lần lấy máu duy nhất, thai phụ có thể thực hiện triSureThalass để sàng lọc dị tật bẩm sinh phổ biến của thai nhi, cũng như xét nghiệm tầm soát bệnh Thalassemia thể alpha và beta cho người mẹ. Trường hợp thai phụ làm xét nghiệm phát hiện mang gen bệnh thì người chồng cũng cần làm xét nghiệm kiểm tra. Nếu cả bố và mẹ cùng mang gen của 1 thể thalassemia, thì tùy vào việc bố mẹ mang gen thể gì để bác sĩ tư vấn cho thai phụ làm chẩn đoán trước sinh hoặc sau sinh. Đối với các thể nặng và rất nặng, thai phụ sẽ được tiến hành sinh thiết gai nhau (thai 11-13 tuần) hoặc chọc ối (thai > 15 tuần) và hỗ trợ xét nghiệm gen chẩn đoán CarrierThalass miễn phí.
Sàng lọc sau sinh
Phương pháp sàng lọc và chẩn đoán tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha đang được thực hiện một cách tổ chức và hiệu quả tại Việt Nam. Theo Bệnh viện và Trung tâm Truyền máu Huyết học Trung ương, ước tính có khoảng 13 triệu người Việt Nam mang gen đột biến Thalassemia thể ẩn. Do đó, tất cả các trẻ sơ sinh tại bệnh viện được tiến hành sàng lọc bằng cách lấy mẫu máu từ gót chân. Khi kết quả sàng lọc cho thấy nguy cơ cao về bệnh liên quan đến hemoglobin, trẻ sẽ được lấy mẫu để thực hiện xét nghiệm gen chẩn đoán bệnh Thalassemia. Điều này giúp bác sĩ có thông tin cụ thể về gen của trẻ, từ đó xác định phương án điều trị thích hợp và kịp thời, giúp giảm thiểu các tác động tổn hại trong trường hợp trẻ mắc phải bệnh Thalassemia nặng.
Xét nghiệm lấy máu gót chân có thể giúp bé phát hiện sớm tan máu bẩm sinh Thalassemia (Nguồn: Shutterstock)
Cách điều trị bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Phương pháp điều trị tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha thường bao gồm truyền máu để cung cấp các tế bào máu khỏe mạnh, giúp tạo ra các hemoglobin bình thường. Trong một số trường hợp nặng, ghép tế bào gốc có thể được xem như một phương pháp điều trị tiềm năng.
Tuy nhiên, xác định tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha trong các trường hợp sơ cứu thường khá khó khăn, bởi vì triệu chứng thường tương tự với các bệnh lý khác gây thiếu máu, như thiếu hụt sắt, một tình trạng phổ biến. Do đó, việc chẩn đoán đúng bệnh Thalassemia thể Alpha đòi hỏi sự chuyên môn của bác sĩ để không thực hiện bổ sung sắt mà không cần thiết.
Trong trường hợp các trẻ bị bệnh hemoglobin H, có thể được chỉ định bổ sung acid folic để hỗ trợ sản xuất tế bào hồng cầu mới. Ngoài ra, trong các trường hợp nặng hơn, truyền máu có thể được thực hiện, đặc biệt sau các ca phẫu thuật hoặc trong tình huống cần thiết.
Đối với những trường hợp hiếm hoi mà bệnh hemoglobin H nặng, việc truyền máu thường xuyên có thể cần thiết để duy trì sự sống. Trong trường hợp này, việc chọn nguồn máu từ những người có máu tương thích là quan trọng. Theo thời gian, sắt có thể tích tụ trong cơ thể, và do đó, những trẻ này phải thực hiện các liệu pháp để loại bỏ sắt dư thừa.
Có một phương pháp điều trị duy nhất cho tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là cấy ghép tủy xương (hay còn gọi là ghép tế bào gốc). Vai trò của tủy xương là sản xuất hồng cầu. Trong quá trình cấy ghép tủy xương, trước tiên, người bệnh cần phải tiếp tục quá trình hóa trị hoặc xạ trị với liều lượng cao để loại bỏ lớp tủy xương cũ và làm cho tủy xương trở nên dễ ghép hơn. Tuy nhiên, cấy ghép tủy xương mang theo nhiều rủi ro và thường chỉ được xem xét cho những trường hợp Thalassemia nặng.
Người bệnh phải duy trì truyền máu định kỳ (Nguồn: pexels)
Tính di truyền của bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha có tính di truyền đa dạng và phức tạp. Mỗi người chứa 2 alen alpha-globin được kế thừa từ cha và mẹ. Sự tổ hợp của 2 gen HBA1 và HBA2, cùng với số lượng alen bị đột biến, quyết định biểu hiện của bệnh.
Người mang 1 alen đột biến: Trong trường hợp này, không có triệu chứng hoặc dấu hiệu của bệnh Thalassemia thể Alpha, gọi là người mang gen.
Người mang 2 alen đột biến: Có thể có những triệu chứng nhẹ hoặc không có triệu chứng (được gọi là alpha-thalassemia thể nhẹ hoặc alpha-thalassemia trait).
Người mang 3 alen đột biến: Có thể xuất hiện triệu chứng vừa hoặc nặng (được gọi là bệnh HbH).
Người mang 4 alen đột biến: Trong trường hợp này, xảy ra hội chứng Hb Bart’s, còn được gọi là hội chứng phù thai nhi Hb Bart’s. Đây là trường hợp nghiêm trọng, thường dẫn đến tử vong trước hoặc sau khi sinh.
Sự phức tạp của tính di truyền này dựa trên việc kết hợp các alen đột biến và gen HBA1 và HBA2, và nó quyết định cách bệnh Thalassemia thể Alpha biểu hiện ở mỗi người.
Phòng ngừa bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha
Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha là bệnh di truyền lặn, tức cha mẹ bình thường vẫn có thể mang gen đột biến và di truyền cho con. Tỷ lệ con sinh ra mang gen bệnh lặn và có biểu hiện bệnh là 25%. Nguy cơ là như nhau đối với nam và nữ.
Phòng ngừa bệnh Thalassemia thể Alpha là một phần quan trọng trong quản lý sức khỏe di truyền. Bệnh này thường không có biểu hiện rõ ràng ở người mang gen đột biến, và một số người chỉ biết sau khi có con mắc bệnh. Vì vậy, việc xét nghiệm gen lặn trước khi mang thai là cách quan trọng để ngăn ngừa bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha. Điều này giúp đảm bảo rằng con cái được sinh ra là khỏe mạnh và không bị bệnh Thalassemia.
Một số lưu ý quan trọng khi mắc bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha bao gồm:
– Điều trị cần phải liên tục và có thể kéo dài suốt đời, đòi hỏi thăm khám và điều trị định kỳ tại các cơ sở y tế chuyên khoa.
– Người mắc bệnh Thalassemia khi mang thai cần được tư vấn trước hôn nhân để tránh nguy cơ sinh ra trẻ mắc bệnh nặng. Việc này đặc biệt quan trọng nếu cả hai người đều mang gen đột biến Thalassemia. Trong trường hợp này, nguy cơ mắc bệnh nặng ở con cái là 25%. Việc sàng lọc trước sinh tại thời điểm 9 đến 12 tuần thai kỳ có thể cân nhắc để đảm bảo sức khỏe của thai nhi.
– Khi cặp vợ chồng cùng mang gen đột biến Thalassemia và muốn sinh con, cần xem xét lựa chọn phù hợp. Phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF có thể được sử dụng để sàng lọc phôi và chọn phôi không bị bệnh Thalassemia. Ngoài ra, mang thai tự nhiên cũng có thể tiến hành, nhưng cần theo dõi và thăm khám thai kỳ định kỳ để kiểm tra tình trạng thai nhi.
– Cân nhắc chế độ ăn giàu dinh dưỡng và cân đối, bao gồm glucid, protid, lipid, vitamin và khoáng chất để giúp cơ thể duy trì sức khỏe.
– Tránh nhiễm trùng bằng cách duy trì vệ sinh cá nhân, tập luyện thể dục thường xuyên, giữ ấm cơ thể trong thời tiết lạnh, tránh tiếp xúc với người có nguy cơ lây nhiễm, và đảm bảo an toàn thực phẩm.
– Tiêm phòng các loại vắc xin phòng bệnh, đặc biệt là vắc xin rubella, để bảo vệ sức khỏe thai nhi.
– Uống acid folic để tăng sản xuất hồng cầu, và bổ sung calci, kẽm và vitamin D khi được chỉ định bởi bác sĩ.
– Hạn chế lượng sắt trong thực phẩm và không tự uống các loại thuốc chứa sắt, để tránh tình trạng quá tải sắt trong cơ thể.
– Trong trường hợp có triệu chứng nhiễm trùng hoặc tình trạng nặng hơn, người mắc bệnh Thalassemia cần điều trị kịp thời và thăm khám sớm để đảm bảo sức khỏe.
– Trước khi mang thai, cả vợ chồng nên kiểm tra sức khỏe sinh sản và tiến hành sàng lọc di truyền để đối phó với nguy cơ bệnh Thalassemia cho thế hệ sau.
Tư vấn di truyền
Alpha Thalssemia di truyền theo kiểu gen lặn trên nhiễm sắc thể thường.
Trẻ mắc bệnh di truyền lặn (trên NST thường) chỉ biểu hiện triệu chứng khi mang cả 2 bản sao của gen đột biến được thừa hưởng từ bố và mẹ. Trường hợp bố và mẹ hoàn toàn khỏe mạnh nhưng là người lành mang gen bệnh vẫn có thể sinh con mắc di truyền lặn
Khả năng di truyền cho con như sau:
– 25% khả năng sinh con mắc bệnh Alpha Thalassemia
– 50% khả năng sinh con là người lành mang gen bệnh
– 25% khả năng sinh con bình thường không mang gen bệnh
Nguồn tham khảo:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1435
https://medlineplus.gov/genetics/condition/alpha-thalassemia/
https://kidshealth.org/en/parents/thalassemias.html
https://thalassemia.org/wp-content/uploads/2012/05/Alpha_Thalassemia.pdf
