Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase

Các nhà nghiên cứu hiện vẫn chưa biết được chính xác tỷ lệ mắc rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng rối loạn này chỉ phổ biến ở một số quốc gia như Cộng hòa Dominica, Papua New Guinea, Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập, trong khi hiếm gặp ở người da trắng. Đặc biệt, do có nhiều cuộc hôn nhân cận huyết nên tỷ lệ thiếu hụt 5-alpha reductase rất cao trong dân số Cộng hòa Dominica – trường hợp bệnh đầu tiên được báo cáo cũng đến từ hòn đảo này.

Thiếu hụt 5-alpha reductase dễ gây nhầm lẫn giới tính ở trẻ sơ sinh

Thiếu hụt 5-alpha reductase là bệnh lý di truyền bẩm sinh ảnh hưởng đến sự phát triển giới tính của bé trai: sinh ra với cơ quan sinh dục không rõ ràng (có vẻ ngoài là nữ, hoặc không nhìn rõ nam hay nữ), nhưng trẻ mang gen di truyền là nam, và bộ phận sinh dục nam sẽ phát triển mạnh mẽ ở tuổi dậy thì.
Việc nhầm lẫn giới tính xảy ra bởi trẻ thiếu men 5-alpha reductase phần nhiều sẽ có bìu chẻ đôi, tức dương vật bị chôn vào giữa hai bìu và nằm cụp xuống phía dưới, thoạt nhìn khá giống với cơ quan sinh dục nữ. Trẻ vẫn có tinh hoàn bình thường, nhưng cơ quan này có thể bị ẩn trong ống bẹn hoặc nằm lạc ở ổ bụng, khó nhận thấy được. Với trẻ mang cơ quan sinh dục nam giới rõ ràng, thì dương vật thường nhỏ bất thường (micropenis), hay có niệu đạo mở ở mặt dưới của dương vật (hypospadias).

Các kiểu bất thường về niệu đạo mở ở mặt dưới của dương vật (Nguồn: invitra)

Vì thiếu hụt 5-alpha reductase, bé trai có thể được xác định là nữ khi sinh ra. Đến tuổi dậy thì, nồng độ testosterone tăng lên, trẻ mới bắt đầu phát triển các đặc điểm giới tính khác như khối lượng cơ tăng lên, giọng trầm đi, cơ quan sinh dục nam to ra… dẫn đến quá trình xác định lại giới tính khi cơ thể thay đổi. Nam giới thiếu men 5-alpha reductase thường có ít lông trên mặt và cơ thể hơn so với những người cùng lứa tuổi, và hầu hết không thể có con nếu không được hỗ trợ sinh sản.
Tình trạng như trên thường được gọi bằng thuật ngữ rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, hay nhiều người còn gọi đây là liên giới tính. Tình trạng này có nhiều dấu hiệu tương tự như hội chứng không nhạy cảm androgen (AIS), nhưng điểm khác biệt chính nằm ở hormone sinh dục nam dihydrotestosterone (DHT), hay cụ thể hơn là sự có mặt của 5-alpha reductase trong cơ thể.

Vai trò của men 5-alpha reductase trong phát triển giới tính ở nam

Mặc dù testosterone được coi là hormone sinh dục nam quan trọng hàng đầu, nhưng ta cũng cần lưu ý đến dihydrotestosterone (DHT) giữ vai trò chủ yếu trong việc hình thành các đặc điểm giới tính của nam giới ngay từ khi bào thai phát triển trong bụng mẹ.
Testosterone là hormon sinh dục giúp cho sự phát triển của cấu trúc sinh dục bên trong cơ thể nam giới, bao gồm cả ống Wolffian, còn DHT giúp hình thành cơ quan sinh dục ngoài. Ở tuổi dậy thì, testosterone chịu trách nhiệm cho sự biến đổi tâm sinh lý, giọng nói, khối lượng cơ và quá trình sinh tinh, còn DHT cần thiết cho sự phát triển tuyến tiền liệt và mọc lông ở nam giới.

Testosterone gây nên nhiều biến đổi tâm sinh lý cho bé trai ở tuổi dậy thì (Nguồn: verywellfamily)

DHT được tạo ra nhờ enzyme 5-alpha reductase chuyển hóa testosterone thành DHT, bởi vậy việc thiếu hụt 5 alpha reductase sẽ giảm sản xuất DHT trong quá trình phát triển của thai nhi, khiến bộ phận sinh dục bên ngoài bị khiếm khuyết và cơ quan sinh dục không rõ ràng. Thiếu men 5 alpha reductase là rối loạn hiếm gặp, thường xảy đến do đột biến gen SRD5A2 nằm trên cánh ngắn của nhiễm sắc thể số 2. Đây là tình trạng di truyền gen lặn trên nhiễm sắc thể thường, tức là một người mắc bệnh phải thừa hưởng gen bệnh từ cả bố và mẹ.

Điều chỉnh các đặc điểm giới tính cho người thiếu hụt 5-alpha reductase

Khi nhận thấy cơ quan sinh dục ở trẻ không rõ ràng, ta có thể thực hiện các xét nghiệm sau đây nhằm xác định giới tính chính xác:
– Siêu âm vùng chậu và bụng để kiểm tra tinh hoàn ẩn hoặc sự hiện diện của tuyến tiền liệt
– Xét nghiệm máu để đo tỷ lệ testosterone và DHT trong cơ thể
– Phân tích nhiễm sắc thể để xem trẻ mang cặp nhiễm sắc thể giới tính XX (nữ) hay XY (nam)

Việc điều trị cho người mắc rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase phụ thuộc vào nhiều yếu tố, quan trọng nhất là đặc điểm giới tính người đó đang mang tại thời điểm chẩn đoán. Nếu có khiếm khuyết nghiêm trọng trong việc hình thành cơ quan sinh dục bên ngoài của nam giới thì tốt nhất là đứa trẻ nên được nuôi dưỡng như bé gái, tức cắt bỏ tinh hoàn và tái tạo cơ quan sinh dục nữ trước khi trẻ bước vào tuổi dậy thì, cũng như phẫu thuật tạo hình âm đạo ở tuổi thiếu niên.
Nếu muốn nuôi dưỡng đứa trẻ như bé trai thì ta cần xem xét kích thước phát triển của dương vật tại thời điểm chẩn đoán và khả năng phát triển thành dương vật có chức năng bình thường. Các phương pháp điều chỉnh ở nam giới bao gồm điều trị dị tật lỗ tiểu lệch thấp, cong dương vật và tái tạo niệu đạo từ sớm, khi trẻ lên một hay hai tuổi.

Việc siêu âm kiểm tra tinh hoàn ẩn sẽ giúp xác định rõ giới tính (Nguồn: medicalnewstoday)

Sàng lọc sớm bệnh rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase 

Dù không gây nguy hiểm đến tính mạng, nhưng rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase sẽ khiến người bệnh không thể có con tự nhiên, và dễ mang trong mình tâm lý tự ti, mặc cảm do các đặc điểm bất thường ở cơ quan sinh dục. Vì vậy, chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời sẽ mang lại rất nhiều lợi ích, đặc biệt là khi rối loạn này thuộc vào nhóm bệnh di truyền lặn có thể sàng lọc trước hoặc trong khi sản phụ mang thai.
Các cặp đôi chuẩn bị sinh con hoặc thai phụ có thể chọn làm xét nghiệm gen triSure Carrier để sàng lọc 2.800 đột biến gây bệnh liên quan 9 bệnh di truyền lặn phổ biến nhất ở người Việt như: Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Alpha, Tan máu bẩm sinh Thalassemia thể Beta, Thiếu men G6PD, Dị ứng sữa (rối loạn chuyển hóa đường galactose), Không dung nạp đạm (Phenylketon niệu), Vàng da ứ mật do thiếu men citrin, Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase, Bệnh Pompe (rối loạn dự trữ glycogen nhóm 2), Bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng).

Để góp phần nâng cao nhận thức về các xét nghiệm di truyền, đặc biệt là xét nghiệm bệnh di truyền lặn đơn gen, Gene Solutions đã và đang áp dụng mô hình kết hợp NIPT sàng lọc dị tật di truyền và sàng lọc bệnh di truyền lặn đơn gen. Cụ thể, khi thai phụ chọn xét nghiệm triSure9.5 trở lên sẽ được thực hiện miễn phí gói triSure Carrier. Tất cả quá trình xét nghiệm này đều chỉ cần một lần lấy máu ở người mẹ.
Qua 2 bài nghiên cứu khoa học về “Combined Gap-Polymerase Chain Reaction and Targeted Next-Generation Sequencing Improve α- and β-Thalassemia Carrier Screening in Pregnant Women in Vietnam” và “Detection of maternal carriers of common α-thalassemia deletions from cell-free DNA” được đăng tải trên các tạp chí y khoa quốc tế uy tín năm 2022, Gene Solutions đã chứng minh được hiệu quả của việc sử dụng cfDNA từ NIPT để phát hiện người mẹ mang gen bệnh lặn.
Cứ 43 người Việt thì lại có 1 người mang gen thiếu men 5-alpha reductase (số liệu nghiên cứu độc quyền trên 26.000 người Việt Nam và Công bố quốc tế về “Tần suất bệnh thể ẩn ở người Việt Nam” dựa trên thống kê từ 985 mẫu G4500 trên tạp chí Human Mutation IF 4.8 của Gene Solutions) và hơn 80% trẻ bị rối loạn di truyền được sinh ra từ cha mẹ khỏe mạnh hoặc không có tiền sử bệnh tật từ gia đình. Trước những con số rất đáng báo động như vậy, ta thấy rõ việc sàng lọc trước và trong khi mang thai là hết sức cần thiết, nhằm chẩn đoán và tăng khả năng can thiệp từ sớm, giúp con trẻ vững bước trên đường đời với một sức khỏe hoàn thiện, cho một tương lai tươi sáng hơn.

Tư vấn di truyền

Rối loạn phát triển giới tính ở nam do thiếu men 5-alpha reductase là bệnh di truyền gen lặn trên NST thường (NST số 2), do các đột biến trên gen SRD5A2.

Nguyên lý di truyền gen lặn

Người mắc bệnh phải nhận đồng thời 2 bản sao của gen đột biến của bố và mẹ. Trường hợp cả bố và mẹ đều là người khỏe mạnh nhưng là người lành mang gen bệnh thì nguy cơ di truyền cho con của họ như sau:
– 25% con là người hoàn toàn khỏe mạnh và không mang gen bệnh
– 50% con là người lành mang gen bệnh
– 25% con là người mắc bệnh

Nguồn tham khảo:
1. What Is 5-Alpha Reductase Deficiency? Retrieved October 22, 2023 from https://www.verywellhealth.com/5-alpha-reductase-deficiency-overview-and-more-5093532 
2. What to know about 5-alpha reductase deficiency. Retrieved October 22, 2023 from https://www.medicalnewstoday.com/articles/alpha-5-reductase-deficiency 
3. 5-Alpha-Reductase Deficiency. Retrieved October 22, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539904/ 
4. 5-alpha reductase deficiency. Retrieved October 22, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/5-alpha-reductase-deficiency/#causes